u bent hier  » Wadanog » Detectives kijken

©Volkskrant 07-10-2011, pagina 31
Detectives kijken doe je zo

Over whodunit en 'Suspension of disbelief'

MIRJAM BOSGRAAF
In onze reeks kijkcursussen: tien en meer plezierverhogende weetjes over Midsomer Murders en andere criminele series.

A. Altijd weer Agatha.

Natuurlijk: Conan Doyle, Edgar Allan Poe en anderen waren er eerder. Maar zonder Agatha Christies detectiveromans (ze schreef ze van 1920-1975) moesten we het zonder de meeste televisiedetectives van nu doen. Midsomer Murders bijvoorbeeld, is niet meer dan een gemoderniseerde Christie. Het DNA:

  • Het gaat om het oplossen van de moord.
  • Er is weinig dood en verderf te zien.
  • Geen seks.
  • Er zijn ten minste vijf verdachten, van wie de onwaarschijnlijkste vaak de moordenaar is.
  • De moordenaar is geen psychopaat of seriemoordenaar, en hij of zij komt nooit met de moord weg.
  • De moorden raken Miss Marple of Hercule Poirot of Tom Barnaby niet persoonlijk, maar speurders genieten duidelijk van het gepuzzel.
  • De moord veroorzaakt niet meer dan een rimpeling in de dorpsvijver. Als hij is opgelost, keert het goede, oude Engeland terug. Cottages met lage plafonds, pubs, landhuizen, tuinen, thee, jam - brave, bleke mensen. Het enige nieuwe is dat je dat niet hardop mag zeggen. Toen de producer van Midsomer Murders, Brian True-May, in een interview vertelde dat er alleen maar blanken in MM voorkwamen omdat de serie het laatste bastion van Britsheid was, waar andere 'etnic minorities' niet in pasten, werd hij ontslagen.

B. Het eeuwige principe van de detective is surprise and suspense.

Lex Passchier, scripteditor en scriptschrijver van series als Baantjer, Grijpstra & De Gier en momenteel Moordvrouw, en bestuurslid en gastdocent op de Scriptschool, weet het zeker: Alfred Hitchcock was de uitvinder van het spanningsmechanisme waar de detective nog steeds op drijft. The master of suspense zelf omschreef het ongeveer zo. 'Vier mannen zitten aan tafel te pokeren. Er gebeurt weinig, maar na 15 minuten ontploft er een bom. Schrik! Dat is surprise. Maar als we gezien hebben dat iemand die bom onder de tafel heeft gelegd en een timer zette, wordt de scène bijna ondraaglijk. Zal hij afgaan? Zal iemand de held waarschuwen? Dat is suspense.'

Kijk maar eens naar The Killing, die bloedstollende Deense detective die nog niet op de Nederlandse televisie te zien was, maar al wel door veel liefhebbers op dvd is verslonden. Twintig afleveringen lang, één zaak, en het gaat maar door, surprise, suspense, surprise, suspense... Die afwisseling houdt je op het puntje van je stoel.

C. We geloven wat we willen geloven.

Suspension of disbelief heet dit kijkmechanisme. Onbewust schuift de kijker de informatie even terzijde dat het nogal onwaarschijnlijk is dat er honderden moorden gebeuren in een paar dorpjes in het graafschap Midsomer, dat overal waar Jessica Fletcher verschijnt een kennis of vriend van haar koelbloedig wordt vermoord, of dat er in Kenneth Branaghs Wallander Engels wordt gesproken, terwijl we midden in Zweden zijn. Een soort onbewuste afspraak met jezelf is het, om plezier aan het verhaal te beleven.

D. Whodunit vs. Howdhecatchem.

De klassieke detective is een whodunit, een wiedeedhet, waarbij het kijkplezier (zie boven) wordt beleefd aan het oplossen van de puzzel. Maar je hebt ook de inverted detective, de howdhecatchem. De kijker weet wie de moord heeft gepleegd, en nu gaat het om: hoekomtdedetective-erachter, demoordenaarkomtertochnietmeeweghè, of hoeheeftdemoordernaardatvoorelkaargekregen? Columbo, dat was er zo een. Nu Luther

E. Detective vs. Thriller.

Gaat het bij een detective om, zoals Lex Passchier zegt, 'de sudoku', van een thriller is het verhaal gelaagder, en draait het om het angstgevoel. 'We leven mee in de angst dat iemand iets overkomt', zegt Lex Passchier, 'en zijn blij dat we zelf op de bank zitten en het ons niet gebeurt.'

In detectives wordt teruggekeken (wie was waar toen de moord werd gepleegd), thrillers spelen meestal in het nu. Vaak is sprake van tijdsdruk.

Soms ook zijn series een combinatie. Silent Witness, of Waking the dead. Er speelt een oude zaak/puzzel; de detectives moeten in de auto springen om iets fataals te voorkomen.

F. De Zweden en de denen voegden realisme toe aan de detective.

De Amerikanen hebben CSI en aanverwante forensische detectives, er is de Franse traditie, de Duitse Krimi's, niet te verwaarlozen, maar op dit moment veroveren de noorderlingen de wereld. De Millennium-serie, The Killing, Wallander. In de onlangs uitgezonden BBC-documentaire Nordic Noir werd het werk van het crimeduo Sjöwall en Wahlöö als startpunt van de Scandinavische golf aangemerkt. Hun hoofdpersoon Martin Beck, bepaald geen Poirot maar een man van vlees en bloed, kreeg te maken met pedofielen en mannen met machinegeweren - wapens die Miss Marple niet eens zou herkennen. De echte wereld was voor het eerst binnengedrongen; de detective had een grimmig en zwart randje gekregen. Henning Mankell, schepper van de middelbare speurder Wallander, vertelde in Nordic Noir dat hij nog meer dan zijn voorgangers de realiteit wilde laten zien; in de Wallander-serie staat de relatie van Zweden tot de rest van de wereld centraal. Een serie met asielzoekers, immigranten, mensensmokkelaars en vluchtelingen.

G. De detective lijdt onder zijn vak.

Speurders zijn ruwweg onder te verdelen in briljante geesten en sombere loners van middelbare leeftijd die van opera en sterke drank houden. De briljanten: Sherlock, Poirot. Maar ook iemand als Monk verbluft met zijn moordoplossend vermogen. Toch, zegt Lex Passchier, moet het niet té briljant. 'De kijker moet onbewust het idee krijgen dat ook hij het had kunnen weten, dan beleef je er meer plezier aan.' De tweede groep is om onduidelijke redenen nogal uitgedijd. Beck, Wallander, Morse, Jack Frost uit A touch of Frost. Eenzame mannen met een gebroken of geen huwelijk, die totaal voor hun werk leven. Het belangrijkste kenmerk van een moderne detective is dat dat werk hem raakt, meer dan hem lief is. Hij is geen plezierpuzzelaar. Of zoals Henning Mankell zei: 'Ik heb een hekel aan karakters als Poirot en Miss Marple, omdat ze nooit veranderen. Jij en ik zijn elke dag anders omdat we van alles meemaken. Ik wilde dat met Wallander hetzelfde zou gebeuren.'

H. Muziek is spanningverhogend, vaak zonder dat je het merkt.

The Killing heeft niet toevallig een begintune die klinkt en voelt als een versneld hartritme. Gaan, gaan, door, door, vertelt de tune. Thrillermuziek suggereert gevaar, dreiging, maar vooral beweging. Jim Parker, de huiscomponist van Midsomer Murders, heeft griezelige muziek als specialiteit - met hobo's, fagotten en strijkers. Die begintune is trouwens niet gespeeld op een zingende zaag, maar op een theremin, een nogal geheimzinnig instrument dat je niet eens hoeft aan te raken.

I. Detectives hebben een maatje, een 'Sprechhund' nodig.

Het hulpje zet de gedachten van de detective op een rijtje en informeert de kijker. Baantjer heeft Vledder, Sherlock heeft dr. Watson. De sprechhund is ook het bleke karakter waartegen de briljante geest van de speurder nog slimmer afsteekt. In Engelse detectives heeft de sidekick een toegevoegde functie: om een belangrijk principe uit de Engelse detective tot zijn recht te laten komen, het aloude klassenverschil. Inspector Lynley uit de Lynley Mysteries is de 8ste graaf van Asherton, zijn assistente Barbara komt uit een working class-milieu. Dalziel, uit Dalziel and Pascoe, is een opgeklommen schoffie, Pascoe de gestudeerde. Inspector Morse was een snob, zijn hulp Robbie Lewis een gewone jongen uit Newcastle. In de spin-off van Morse, Lewis, is Lewis nog steeds die gewone jongen, en is zijn nieuwe sidekick Hathaway hooggeleerd en op een landhuis opgegroeid. De een kent de codes van de hoogste kostschoolkringen, de ander is streetwise en gebruikt zijn gezond verstand. Maar frictie is er altijd. Net als in het echte Engeland.

J. En, niet te vergeten: let op de mond.

Zoals Inspector Morse al zei: 'Die verraadt wat de blik probeert te verbergen.' Leugenaars hebben de neiging hun mond aan te raken, en zelfs de best getrainde leugenaar kan het, volgens de Amerikaanse gezichtkenner en psycholoog Paul Ekman, niet nalaten zijn mondhoeken iets naar beneden te trekken als hij liegt.

In de BBC-detective Luther speelt zich een eurekamoment af rond de mond. Wanneer Luther in de verhoorkamer stevig gaapt, valt hem op dat de ondervraagde verdachte Alice dat niet doet. Dat betekent dat Alice geen empathisch vermogen heeft, anders moét je wel meegapen. Alice is een psychopaat!

De rol van de rode haring

De historici zijn het er niet over eens waar de vakterm vandaan komt: de dwaalsporen en rookgordijnen waar detectiveschrijvers hun verdachten mee optuigen heten red herrings. Een verdachte blik, een moordmotief, vreemd gedrag, alles om de kijker af te leiden van wie de moord heeft gepleegd. Vals spelen mag niet. Als je als detectiveschrijver een scalpel onder de bank legt om de chirurg verdacht te maken, mag dat niet zomaar. Als de chirurg vrijuit gaat, moet toch worden uitgelegd waarom de scalpel, de rode haring onder de bank lag.